Ο Πικάσο σταμάτησε στη Θεσσαλονίκη

Του Ηλια Μαγκλινη απο την Καθημερινή της 20_01_2008

Το 1968 ο Πάμπλο Πικάσο είναι 87 χρόνων. Ζει αποτραβηγμένος στο Mougins της νότιας Γαλλίας μαζί με τη γυναίκα του Ζακελίν. Είναι η εποχή που η Γαλλία, και ιδίως το Παρίσι, φλέγεται. Κι όχι μόνον το Παρίσι: από το Βιετνάμ και τη Πράγα έως την Αμερική και τους νεκρούς φοιτητές του Μεξικού, σχεδόν όλος ο κόσμος φλέγεται. Με τον δικό του τρόπο φλέγεται και ο ίδιος ο Πικάσο: ακούραστος, ακαταπόνητος, αγέραστος, με ένα άγριο Lust for Life, από τον Μάρτιο έως τον Οκτώβριο του '68, ο Πικάσο δημιουργεί με απρόσμενη, σχεδόν υπεράνθρωπη ταχύτητα, 347 χαρακτικά. Αυτά που απαρτίζουν την περίφημη συλλογή Suite 347. Κύκλος έργων τα οποία χαρακτηρίζει ένα οργιαστικό πνεύμα. Μορφές γυμνών γυναικών, κορμιά που σμίγουν ερωτικά, Αμαζόνες, ελληνορωμαϊκή μυθολογία, ταύροι και ταυρομάχοι, φλαμένκο, όλα αλληλοσυμπλέκονται με μοναδική οικονομία γραμμών. Η οικονομία ενός πάθους που όσο σοφά κι αν το έχει διυλίσει ο δημιουργός στη διαδικασία, διατηρεί ολοζώντανους τους χυμούς του.

Σήμερα, σαράντα χρόνια αργότερα, και για πρώτη φορά στην Ελλάδα, η Θεσσαλονίκη και το Τελλόγλειο Ιδρυμα Τεχνών ΑΠΘ θα φιλοξενήσουν αυτά ακριβώς τα 347 χαρακτικά που ανήκουν στο ίδρυμα Bancaja Foundation της ισπανικής τράπεζας στη Βαλένθια. Είναι μια από τις πέντε σειρές χαρακτικών, που κυκλοφορούν με την υπογραφή, σε όλα τα χαρακτικά, του ίδιου του Πικάσο. Η έκθεση στο Τελλόγλειο θα ανοίξει τις πύλες της στις 25 Ιανουαρίου (θα διαρκέσει έως τις 16 Απριλίου) και τα εγκαίνια της έκθεσης θα πραγματοποιηθούν από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας κ. Κάρολο Παπούλια.

Είναι από τις σπάνιες φορές που παρουσιάζεται ένα τέτοιο σημαντικό και αριθμητικά μεγάλο σύνολο έργων του Πικάσο. Εικαστικό γεγονός μεγάλης εμβέλειας, που ήδη έχει παρουσιαστεί στη Νέα Υόρκη, στο Παρίσι και στο Ελσίνκι και πρόκειται να φιλοξενηθεί σε μεγάλα μουσεία της Ευρώπης, της Κίνας -στο πλαίσιο των Ολυμπιακών Αγώνων- και της Αυστραλίας.

Οπως σημειώνει η γεν. γραμματέας του Τελλογλείου, Αλεξάνδρα Βουτυρά: «Η Suite 347, εκτός από το μέγεθός της, είναι σημαντική γιατί τυπώθηκε σε λίγα αντίτυπα και ατύχησε, καθώς έσπασαν οι περισσότερες σειρές και τα χαρακτικά πουλήθηκαν μεμονωμένα. Η Bankaja κατέχει μία από τις ελάχιστες πλήρεις σειρές με την υπογραφή του ίδιου του Πικάσο. Τα έργα, καθώς ήταν δύσκολο να εκτεθούν συχνά, διατηρούνται σε άριστη κατάσταση, σαν να βγήκαν χθες από την πρέσα του τυπογράφου. Τεχνικά είναι ένα μάθημα για την ιστορία της χαρακτικής, για την τόλμη, τη δεξιοτεχνική επεξεργασία και την ευρηματικότητα του ζωγράφου. Θεματικά ο Πικάσο μοιάζει να συγκεφαλαιώνει όλη την προηγούμενη θεματολογία του, με αναφορές σε παλιότερα έργα του, αλλά και σε μεγάλους δασκάλους του παρελθόντος, τον Γκρέκο, τον Βελάσκεθ, τον Πουσέν, τον Γκόγια, τον Φούσλι, τον Ενγκρ, τον Ντελακρουά, τον Κουρμπέ, τον Μανέ κ.ά».

Εκρηξη δημιουργικότητας

Ηταν στις 16 Μαρτίου του 1968 όταν ο Πικάσο δημιούργησε το πρώτο έργο της σημαντικής αυτής συλλογής, το Suite 347 L1 [OPP.68:009], το οποίο ολοκλήρωσε έξι ημέρες αργότερα, και στις 5 Οκτωβρίου του ίδιου έτους ολοκλήρωσε τη σειρά, με τη δημιουργία του Suite 347 L345 [OPP.68:086]. Γενικά, η χρονιά αυτή, όπως και το 1969, ήταν μια από τις πιο δημιουργικές του μεγάλου καλλιτέχνη, κι αυτό, παρά το προχωρημένο της ηλικίας του (μη λησμονούμε ότι βρισκόταν στο λυκόφως της ζωής του: ο Πικάσο πέθανε τον Απρίλιο του 1973) και παρά το βαρύ χτύπημα που είχε δεχθεί τον Φεβρουάριο του 1968, όταν έχασε έναν αγαπημένο, παιδικό του φίλο, τον Jaime Sebartes. Η φιλία τους χρονολογούνταν από το 1899.

Μιαν επιπρόσθετη παράμετρο έχει θίξει η μελετήτρια Beryl Barr-Sharrar, η οποία αναφέρει σχετικά: «Οι αναμνήσεις της παιδικής και νεανικής ηλικίας του Πικάσο -έτσι όπως εκφράζονται στα πορτρέτα της οικογένειάς του και σε άλλες εικόνες που σχετίζονται με τα πλέον νεανικά του σχέδια και πίνακες- αποτελούν μια συναρπαστική, μοναδική διάσταση της Suite 347. Μια διαδικασία πηγαίας συνειρμικής ακολουθίας εικόνων, όπως αυτή της «ροής της συνείδησης» στη λογοτεχνία, φαίνεται ότι έφεραν στην επιφάνεια αυτές τις μνήμες και τις νύξεις που αυτές προκάλεσαν». Τεχνικά μιλώντας, στα όψιμα αυτά έργα του ο Πικάσο χρησιμοποίησε μια μεγάλη ποικιλία τεχνοτροπιών και για την ακρίβεια την τριετία 1969-71 υπήρξε πολύ πιο τολμηρός, τεχνικά και θεματολογικά, απ' ό,τι τις προηγούμενες δεκαετίες.

Ενα ακόμη πολύ ενδιαφέρον στοιχείο είναι οι αναφορές του σε ένα από τα πλέον κομβικά ισπανικά μυθιστορήματα, τη «Σελεστίνα» του Φερνάντο ντε Ρόχας. Το κείμενο δημοσιεύθηκε ανώνυμα το 1499 και θεωρείται τομή με την έννοια ότι σηματοδοτεί το πέρασμα της ισπανικής λογοτεχνίας από τον Μεσαίωνα στην Αναγέννηση. Η τραγική ερωτική ιστορία του Καλίστο και της Μελίμπεα βρίσκεται στο επίκεντρο του μυθιστορήματος, ωστόσο, ο χαρακτήρας που κλέβει την παράσταση (σε ένα βαθύτατο, για την εποχή, ψυχογραφικό μυθιστόρημα) είναι η γριά πόρνη Σελεστίνα, η οποία παίζει καταλυτικό (και σκοτεινό) ρόλο. Το βιβλίο περιλαμβάνει σκηνές στον οίκο ανοχής της Σελεστίνας, φιγούρας που ταυτίζεται με την εκπλήρωση της ερωτικής επιθυμίας (ιδίως της παράνομης και απαγορευμένης) και αυτό ακριβώς το πνεύμα περνάει σε πολλά από τα έργα της Suite 347. Δεν ήταν λίγοι που την εποχή που παρουσιάστηκαν τα έργα αυτά, τα θεώρησαν πορνογραφικά, ακριβώς επειδή ο Πικάσο απεικονίζει με γραφικές λεπτομέρειες την ερωτική πράξη. Ο Edward L. Smith γράφει στο «Sexuality in Western Art» ότι πάντα ο Πικάσο έδειχνε οξυμένη περιέργεια όχι μόνο για το γυμνό σώμα και την ερωτική πράξη. Με αφορμή το χαρακτικό που σχεδίασε ο Πικάσο στις 4 Σεπτεμβρίου του 1968, όπου ένας ρυτιδιασμένος γέρος (ο ηλικιωμένος καλλιτέχνης;) παρακολουθεί λάγνα ένα ζευγάρι να κάνει παθιασμένο έρωτα, θεωρεί ότι το έργο σχολιάζει έμμεσα τη σεξουαλική ανικανότητα ή ακόμα και την ανικανότητα πολλές φορές του καλλιτέχνη να εκφραστεί. Ωστόσο, το γεγονός ότι η ανδρική φιγούρα κρατάει παλέτα ίσως να είναι και σχόλιο στο «ένδοξο» ερωτικό παρελθόν του ίδιου του Πικάσο. Πάντως, τα έργα αυτά συνάντησαν στον καιρό τους μια κάπως αμήχανη αποδοχή. Ενας μεγάλος θαυμαστής του Πικάσο, ο Ντάγκλας Κούπερ, τα χαρακτήρισε «ακατανόητα ιερογλυφικά ενός φρενιασμένου γέρου». Μόνο μετά τον θάνατο του Πικάσο, το 1973, άρχισε να εκτιμάται ουσιαστικά η αξία τους.

Ταυρομαχίες και Μινώταυροι

Ο ερωτικός χαρακτήρας του έργου υποδηλώνεται και από τις επαναλαμβανόμενες μορφές των ταύρων, των ταυρομάχων και των μυθικών μινώταυρων. Αγαπημένο μοτίβο του Ισπανού καλλιτέχνη ο Μινώταυρος, έκφραση ζωώδους ανδρικής σεξουαλικότητας, ως πορθητής γυναικείων σωμάτων (π.χ. στη Vollard Suite έχουμε έναν Μινώταυρο να παρακολουθεί απειλητικά μια νέα κοιμισμένη), ενώ ήδη απ' το 1934 ο Πικάσο είχε φιλοτεχνήσει το βίαιο σύμπλεγμα μιας κοπέλας, ενός ταύρου και ενός αλόγου (όπου πάλι κοιμάται η κοπέλα). Ανεξάρτητα από την αναφορά στην ταυρομαχία ως παραδοσιακά ισπανικό θέαμα, η εμμονή με την ταυρομαχία θα μπορούσε να ιδωθεί σαν ένα σχόλιο της σχέσης έρωτα και θανάτου. Στο κλασικό του έργο «Θάνατος το απομεσήμερο» ο Ερνεστ Χέμινγουεϊ γράφει για τις ταυρομαχίες ότι είναι «τραγωδία, όχι άθλημα. Ο ταύρος είναι βέβαιο ότι θα θανατωθεί». Ο Πικάσο δείχνει να μας υπενθυμίζει ότι αυτό ισχύει και στη ζωή για όλους: στο τέλος όλοι θα θανατωθούν. Τι γλέντι όμως μπορεί να είναι στο μεταξύ! Ο Οδυσσέας Ελύτης μάς έδωσε, σε κάποιες σελίδες από τα «Ανοιχτά Χαρτιά», μια μοναδική περιγραφή του μεσογειακού, παθιασμένου, αισθησιακού Πικάσο, ο οποίος κυλιέται στην αμμουδιά με τα παιδιά του απολαμβάνοντας τον ήλιο κι έχοντας όλες τις αισθήσεις του σε κόκκινο συναγερμό. Αυτήν ακριβώς τη φόρτιση, τη ζωή με όλους της τους χυμούς, περνάει στα χαρακτικά της Suite 347.

Το Αρχείο Σπητέρη

Ενα επιπλέον συν στην επικείμενη έκθεση στη Θεσσαλονίκη είναι η αξιοποίηση υλικού από το Αρχείο Σπητέρη. «Στο Τελλόγλειο Ιδρυμα το Αρχείο Σπητέρη έδωσε πολύτιμο υλικό για τον τρόπο υποδοχής του έργου αυτού του Πικάσο από τον Τύπο της εποχής στη Γαλλία», γράφει η Αλ. Βουτυρά. «Τα πρώτα κείμενα των τυπογράφων Piero και Aldo Crommelynck, του Pierre Daix, η έκθεση στην Galerie Louise Leiris, άφθονο φωτογραφικό υλικό του Πικάσο εκείνη την εποχή στο Mougins, υλικό για τη μεγάλη έκθεση του 1965, ανέκδοτο ποιητικό - θεατρικό έργο του Πικάσο για την Ταφή του Κόμητος του Οργκάθ- έργο του Ελ Γκρέκο κ.ά.».

Μέσω του Αρχείου Σπητέρη μας δίνεται η ευκαιρία να παρακολουθήσουμε «τη ζωή του ώριμου κυρίως Πικάσο σε αποκόμματα του Τύπου της εποχής, κυρίως στη Γαλλία. Συμπτωματικά μοιάζει να έχουν συγκεντρωθεί για να υπομνηματίσουν και να επεξηγήσουν τον ώριμο Πικάσο. Ο Πικάσο γνώρισε την Ζακελίν το 1954. Στο Αρχείο βρίσκεται ένα πλούσιο φωτογραφικό αφιέρωμα του 1965 για το σπίτι στο Mougins, για τα έργα που δούλευε εκεί, συχνά με την Ζακελίν παρούσα, δίνοντάς μας μια ιδέα για τον χώρο όπου εργάστηκε για τη Σειρά 347. Σε απόκομμα από τις 19.6.1968 διαβάζουμε για τη μεγάλη δωρεά του Πικάσο της Σειράς 58 πινάκων που σχετίζονται με το έργο Las Meninas του Βελάσκεθ στο Μουσείο Πικάσο της Βαρκελώνης, δωρεά που είχε υποσχεθεί στον παιδικό του φίλο του και πιστό του συνεργάτη Jaime Sabartes.

Στο Αρχείο Σπητέρη υπάρχουν οι δημοσιεύσεις που αφορούν την πρώτη έκθεση της Σειράς 347 στο Παρίσι στην Galerie Louise Leiris. Πολλά είναι τα δημοσιεύματα που αναφέρονται στον θάνατο του Πικάσο το 1973». Τέλος, να σημειώσουμε ότι «σημαντικό τμήμα δημοσιευμάτων του Αρχείου Σπητέρη αφορούν την υποδοχή του έργου του Πικάσο από τον ελληνικό Τύπο και περιοδικά».

Καταπληκτικό ημερολόγιο

Σε ό,τι αφορά το σκεπτικό πίσω από την παρουσίαση των χαρακτικών αυτών στο Τελλόγλειο, σύμφωνα με την Αλ. Βουτυρά: «Στην πρώτη παρουσίαση της Σειράς 347 στην Galerie Louise Leiris στο Παρίσι τον Δεκέμβριο του 1968 τα έργα εκτέθηκαν χρονολογικά, χωρίς να κατηγοριοποιηθούν με τρόπο που θα διευκόλυνε την αποκωδικοποίησή τους ως προς την τεχνική ή τη θεματολογία τους... Η χρονολογική παρουσίαση κρίθηκε προτιμότερη και την ακολουθήσαμε και στην έκθεση στη Θεσσαλονίκη, γιατί η Σειρά 347 είναι ένα καταπληκτικό ημερολόγιο του καλλιτέχνη, μια αποκάλυψη της σκέψης του. Οπως είναι γνωστό ο Πικάσο κρατούσε ημερολόγια για την εικαστική του δημιουργία ώς το 1967. Η Σειρά 347 συνεχίζει τα ημερολόγια του καλλιτέχνη από εκεί όπου σταματούν το 1967 και μας αποκαλύπτει τι τον απασχολεί, τι τον ερεθίζει, τι του κεντρίζει την περιέργεια, το ενδιαφέρον, τη φαντασία του, απελευθερώνει τις εμμονές του, τις οποίες αποφασίζει να μοιραστεί μαζί μας».