Η αιώνια αλήθεια του μυθιστορήματος: μια χειρονομία δίχως αύριο

Αγόρασα το πρωί του Σαββάτου το τρίτο αντίτυπο της "Τέχνης του μυθιστορήματος", του Μ.Κ. Στα άλλα δύο αντίτυπα της βιβλιοθήκης μου έχω υπογραμμίσεις και σημειώσεις στα περιθώρια κάθε σελίδας, γεγονός που καθιστά αδύνατη μια νέα ανιδιοτελή (απαιτητή και στα δοκίμια όχι μόνο στα μυθιστορήματα) ανάγνωση. Οι πολλαπλές προηγούμενες αναγνώσεις του  λαμπερού αυτού βιβλίου (όπως και όλων των άλλων του "πατέρα") δεν εμπόδισαν τελικά τη νέα ενεπηρέαστη ανάγνωσή του. Το διάβασα απνευστί και στη συνέχεια τμηματικά και κατ'επιθυμία μου διάφορα κεφάλαια μέχρι το μεσημέρι της Κυριακής. Το δοκίμιο αυτό μου προκάλεσε και πάλι ταχυκαρδία (προσωπική αίσθηση πάντοτε) και μια αίσθηση θαυμασμού απέναντι στον ήδη λατρεμένο μου μυθιστοριογράφο. Σα να το διάβαζα πρώτη φορά. Συγκρατήθηκα και δε δημιούργησα ούτε μια μολυβιά στις σελίδες του. Νομίζω οτι αυτό θα με βοηθήσει να ανακαλύψω διαφορετικές πτυχές του σε επόμενες αναγνώσεις.

Πάντως όπως κι αν το διάβασα μέχρι τώρα, ο θάνατος του μυθιστορήματος (με το μυθιστόρημα σαν προσπάθεια να απαντά σε ερωτήματα της ύπαρξης πάντοτε, γιατί αυτή είναι η ηθική του, άλλως είναι ''ανήθικο'') θα μου είναι ορατός στο τέλος της εποχής των Νέων Χρόνων όπου ζούμε. Στο τέλος δηλαδή της ατομικότητας (ο Μ.Κ το γράφει ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του '80!), στην εποχή μιας άνευ προηγουμένου ομοιομορφίας.

Ή έστω όπως λέει και ο ίδιος: αν θα πρέπει στ΄ αλήθεια να εξαφανιστεί το μυθιστόρημα είναι γιατί βρίσκεται σε έναν κόσμο που δεν είναι δικός του.

Γράφει λοιπόν :

" Η ενοποίηση της ιστορίας του πλανήτη, αυτό το ουμανιστικό όνειρο που ο Θεός από κακία επέτρεψε να εκπληρωθεί, συνοδεύεται από μια διαδικασία ιλιγγιώδους έκπτωσης. Είναι αλήθεια πως οι τερμίτες της έκπτωσης ροκανίζουν ανέκαθεν την ανθρώπινη ζωή: ακόμη και ο μεγαλύτερος έρωτας εκπίπτει στο τέλος σε ένα σκέλεθρο καχεκτικών αναμνήσεων. Όμως ο χαρακτήρας της σύγχρονης κοινωνίας ενισχύει τερατωδώς αυτή την κατάρα: η ζωή του ανθρώπου συρρινώνεται στην κοινωνική του λειτουργία, η ιστορία ενός λαού σε μερικά γεγονότα, που με τη σειρά τους περιορίζονται σε μια μεροληπτική ερμηνεία, η κοινωνική ζωή έχει περιοριστεί στον πολιτικό αγώνα, κι αυτός στην αντιμετώπιση δύο μόνο μεγάλων δυνάμεων του πλανήτη. Ο άνθρωπος βρίσκεται σε μιαν αληθινή δίνη της έκπτωσης, όπου "ο κόσμος του βιώματος", για τον οποίο έκανε λόγο ο Χούσερλ, μοιραία επισκιάζεται κι όπου το είναι πέφτει σε λήθη.

Άν συνεπώς ο λόγος ύπαρξης του μυθιστορήματος είναι να συγκρατεί τον "κόσμο του βιώματος" κάτω από ένα αέναο φωτισμό και να μας προστατεύει από "τη λήθη του είναι", η ύπαρξη του μυθιστορήματος δεν είναι άραγε πιο αναγκαία σήμερα από ποτέ;

Ναι, έτσι φαίνεται. Αλίμονο όμως, το μυθιστόρημα κατατρώγεται επίσης από τους τερμίτες της έκπτωσης, που δεν μειώνουν μόνο την έννοια του κόσμου, αλλά και την έννοια των έργων. Το μυθιστόρημα (όπως κι όλη η κουλτούρα) βρίσκεται όλο και περισσότερο στα χέρια των μέσων μαζικής επικοινωνίας, αυτά τα μέσα, ως συντελεστές της ενοποίησης της ιστορίας του πλανήτη διαστέλλουν και διοχετεύουν τη διαδικασία της έκπτωσης, μοιράζουν σ΄ολόκληρο τον κόσμο τις ίδιες απλουστεύσεις και τα ίδια στερεότυπα, που είναι κατάλληλα να γίνουν αποδεκτά από το μεγαλύτερο δυνατό αριθμό, απ΄όλους, από την ανθρωπότητα ολόκληρη. Και λίγο ενδιαφέρει αν, μέσα από τα διάφορα όργανά τους, εκδηλώνονται διαφορετικά πολιτικά συμφέροντα. Πίσω από την επιφανειακή διαφορά βασιλεύει ένα κοινό πνεύμα.

...

Το πνεύμα του μυθιστορήματος είναι το πνεύμα της πολυπλοκότητας. Κάθε μυθιστόρημα λέει στον αναγνώστη: "Τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα απ΄όσο νομίζεις". Αυτή είναι η αιώνια αλήθεια του μυθιστορήματος, που όμως ακούγεται όλο και λιγώτερο μέσα στη βουή των γρήγορων και απλουστευτικών απαντήσεων, που προηγούνται του ερωτήματος και το αποκλείουν. Για το πνεύμα των καιρών μας, ή η Άννα έχει δίκιο ή ο Καρένιν, κι η παλιά σοφία του Θερβάντες, που μας μιλάει για τη δυσκολία της γνώσης και για την ασύλληπτη αλήθεια, φαίνεται ενοχλητική και άχρηστη.

Το πνεύμα του μυθιστορήματος είναι το πνεύμα της συνέχειας: κάθε έργο είναι η απάντηση στα έργα που προηγήθηκαν, κάθε έργο περιέχει όλη την εμπειρία του μυθιστορήματος. Όμως το πνεύμα των καιρών μας είναι σταθερά  προσηλωμένο στην επικαιρότητα, η οποία είναι τόσο επεκτατική και τόσο ευρεία, ώστε απωθεί το παρελθόν πέρα από τον ορίζοντά μας και περιορίζει τον χρόνο  μόνο στο παρόν δευτερόλεπτο. Ενταγμένο μέσα στο σύστημα αυτό, το μυθιστόρημα δεν είναι πια έργο (πράγμα προορισμένο να διαρκέσει, να συζεύξει το παρελθόν με το μέλλον), αλλά γεγονός της επικαιρότητας όπως άλλα γεγονότα, μια χειρονομία δίχως αύριο."


Μίλαν Κούντερα " Η Τέχνη του Μυθιστορήματος" μτφ. Φ.Δρακονταειδής, εκδ ΕΣΤΙΑ.