Μίλαν Κούντερα, «Το αστείο»

Το κωμικό στοιχείο εμπεριέχεται σε κάθε είδος εξουσίας, όπως και σε πολλές μορφές ατομικής και κοινωνικής συμπεριφοράς. Αλλωστε από τον τρόπο με τον οποίο οι παρενέργειές του επεκτείνονται στη συνείδηση και στον ψυχικό βίο εξαρτάται συχνά και η εικόνα που σχηματίζουμε για τον κόσμο. Επομένως η διακωμώδηση, ως πράξη ατομικής απελευθέρωσης εξ ορισμού, είναι αδύνατο να μείνει χωρίς συνέπειες. Ο σημερινός αναγνώστης διαβάζοντας το Αστείο του Μίλαν Κούντερα αυτό πρωτίστως εισπράττει. Οταν το βιβλίο πρωτοκυκλοφόρησε το 1967, την περίοδο της Ανοιξης της Πράγας, θεωρήθηκε το σημαντικότερο μεταπολεμικό πολιτικό μυθιστόρημα που κατήγγελλε το σοβιετικό σύστημα και τον συναφή ολοκληρωτισμό χωρίς να καταφεύγει στα φτηνά τεχνάσματα της προπαγάνδας αλλά μόνο στην ευφυή - και αυθεντικά πεζογραφική - υπόθεσή του: ο κεντρικός ήρωας, ο 20χρονος Λούντβιχ Γιαχν, στέλνει στη φίλη του μια κάρτα όπου αστεϊζόμενος της γράφει: «Ο οπτιμισμός είναι το όπιο του λαού. Το υγιές πνεύμα βρωμάει βλακεία. Ζήτω ο Τρότσκι». Από εδώ και πέρα η ζωή του παίρνει τον κατήφορο. Η φίλη του δεν καταλαβαίνει από αστεία. Τον ίδιο τον διαγράφουν από το κόμμα. Στον στρατό τον στέλνουν σε τάγμα ανεπιθύμητων και υπηρετεί τη θητεία του δουλεύοντας στα ορυχεία, όπου και μένει τρία επιπλέον χρόνια, «εθελοντικά». Το μέλλον του, η ιστορία της ζωής του, είχε σχεδιαστεί πάνω σε ένα αστείο, σε ένα λάθος, τις συνέπειες του οποίου θα πρέπει να εξαλείψει πάση θυσία. Τόσο ο ίδιος όσο και τα υπόλοιπα κεντρικά πρόσωπα της αφήγησης (ο Γιάροσλαβ, η Ελενα, ο Κόστκα) γίνονται άλλοι άνθρωποι, δηλαδή εκείνοι που όντως ήταν αλλά δεν το ήξεραν.

Την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου οι μυστικές υπηρεσίες της Δύσης πίστευαν ότι μόνο εν ονόματι της θρησκείας ήταν δυνατόν να αναληφθεί οποιαδήποτε εκστρατεία εναντίον του κομμουνισμού. Αλλά στο μυθιστόρημα του Κούντερα, όπου τα καφκικά και τα φροϋδικά στοιχεία αφθονούν ορίζοντας και το πεδίο των ατομικών σχέσεων, η θρησκεία εμφανίζεται ως αρνητικό της ιδεολογίας - και αντιστρόφως. Αυτό προκύπτει από τη διαδικασία των απανωτών σχολιασμών - βασικό γνώρισμα της πεζογραφικής τέχνης του Κούντερα. Η διαδικασία αυτή προωθεί και δεν επιβραδύνει ούτε στιγμή την αφήγηση. Τα σχόλια είναι δραστικά, αναφέρονται πάντα στο παρόν, έστω και αν αντλούνται από το παρελθόν, και σε κανένα σημείο δεν λειτουργούν απολογιστικά. Αντιθέτως, δυναμώνουν τις περιγραφές πλουτίζοντάς τες με το εσωτερικό νόημα που υποκρύπτει κάθε αναπαράσταση. Είναι το υπόστρωμα της θέας, όπου θεμελιώνεται ο μύθος και όπου το θέμα συναντά το νόημά του.

Η ειρωνεία, η αμφιθυμία, η δυσθυμία και η διπλή κίνηση στον χρόνο (από την ατομική ζωή στο κοινωνικό γίγνεσθαι και αντιστρόφως) αποτελούν αδιαμφισβήτητα χαρακτηριστικά της αφηγηματικής όσμωσης και της διάβρωσης του λόγου από μια σειρά αιτίων που καταρρακώνονται εξαιτίας των γεγονότων. Ο συγγραφέας μέσω των ηρώων του χαμογελά και μορφάζει ταυτοχρόνως. Ετσι η ειρωνεία συνιστά και μορφή σωτηρίας. Ο αναπόφευκτος κυνισμός τρέφει τη μελαγχολική σκιά, τον άλλο εαυτό, την άλλη ζωή, το πικρό γέλιο, κυρίαρχο σε όλο το έργο του Κούντερα. Το Αστείο είναι σημαντικό μυθιστόρημα όχι μόνο καθαυτό αλλά και επειδή θέτει όλα τα ζητήματα που θα αποτελέσουν τις θεματικές περιοχές των κατοπινών του έργων. Εδώ αναπτύσσονται για πρώτη φορά στις πολιτικές παρυφές οι υπαρξιακές παράμετροι του άγχους: η αφασία και η λήθη μέσα από την οποία αλιεύουμε τις αναμνήσεις και τον κλεμμένο μας χρόνο. Επιπλέον, καθώς υπάρχουν τέσσερις αφηγητές, πρόκειται για το πρώτο «τζαζ» μυθιστόρημα της Ευρώπης, το οποίο μάλιστα δεν αφίσταται του ρεαλιστικού του πυρήνα. Είναι σαν να γράφτηκε σήμερα.