Κορνήλιος Καστοριάδης, ο φιλόσοφος της ποίησης

“Είναι οι θεωρίες απλώς ανθρώπινες ερμηνείες των δεδομένων;”
(Thomas Kuhn, 1963)

Αν ο 19^ος αιώνας είναι ο αιώνας στον οποίο οι άνθρωποι διακηρύσσουν την απόλυτη (σχεδόν μυστικιστική) εμπιστοσύνη στις επιστημονικές θεωρίες (φυσικές και κοινωνικές), ο 20ος αιώνας είναι ο αιώνας στον οποίο δειλά ή θαρρετά αμφισβητείται η παντοδυναμία των θεωριών. Aμφισβητείται το δικαίωμα της κάθε θεωρίας (φυσικής ή κοινωνικής) να εμφανίζεται ως ολοκληρωτικό – κλειστό σύστημα σκέψης και ερμηνείας των πραγμάτων.

Αν ψάξουμε να βρούμε τι συνέχει την σκέψη ενός Heisenberg, ενός Wittgenstein, ενός Kuhn, ενός Popper και ενός Καστοριάδη (τόσο διαφορετικών μεταξύ τους στοχαστών του 20ου αιώνα), θα βρούμε αυτήν την τολμηρή διακήρυξη : Όχι, οι θεωρίες δεν είναι απλώς ανθρώπινες ερμηνείες των δεδομένων. Eίναι κάτι λιγότερο και κάτι περισσότερο απ αυτό. Οι θεωρίες δεν μας τα λένε όλα για την φύση και την κοινωνία ενώ την ίδια στιγμή μας λένε κάτι για τους ανθρώπους που εκφράζουν ή χρησιμοποιούν τις θεωρίες αυτές ως ερμηνευτικά εργαλεία.

Αν ισχυρίζομαι ότι ο Κορνήλιος Καστοριάδης είναι ένας φάρος στην δύση του πιο αιματηρού αιώνα της ανθρώπινης ιστορίας, είναι γιατί αυτός ανάμεσα στα άλλα τολμηρά μυαλά προεξέτεινε την αμφισβήτηση (ή διαψευσιμότητα κατά Popper) των παντοδύναμων θεωριών σε ένα παντοδύναμο πρόταγμα αυτονομίας και δημοκρατίας.

Αν ξέρουμε, μας λέει ο Καστοριάδης, ότι οι θεωρίες δεν περιέχουν την απόλυτη αλήθεια (θεϊκή ή ιστορικονομοτελειακή), τότε πρέπει να αναλάβουμε εμείς την ευθύνη της πολιτικής. Αυτό είναι το νόημα της αυτονομίας.

Τι είναι πάνω απ όλα ο Καστοριάδης ; Ο Καστοριάδης πάνω απ όλα είναι ένας μοναδικός υπερασπιστής της πολιτικής και της φιλοσοφίας. Όταν ως πολιτική εννοούνται οι (αυλικού τύπου) μηχανορραφίες ή οι άνυδρες ανακοινώσεις νομαρχιακών επιτροπών, ο Καστοριάδης με πάθος υπερασπίζεται την πολιτική της εκκλησίας του δήμου όπου όλα τίθενται υπό συζήτηση. Και όταν από τον αινιγματικό Ηeidegger εως τον ανιαρό Fukuyama διακηρύσσεται το τέλος της φιλοσοφίας, το τέλος της ιστορίας κ.ο.κ., ο Καστοριάδης θέτει την “ερώτηση χωρίς τέλος” για το είναι και το γίγνεσθαι των πραγμάτων, των κοινωνιών και κυρίως για το είναι και το γίγνεσθαι των κοινωνικών φαντασιακών σημασιών.

“Tο τέλος της φιλοσοφίας θα σήμαινε το τέλος της ελευθερίας. Η ελευθερία δεν απειλείται μόνο από ολοκληρωτικά και αυταρχικά καθεστώτα. Με πιο ύπουλο και ίσως πιο επικίνδυνο τρόπο η ελευθερία απειλείται από την εξαφάνιση της κριτικής, της σύγκρουσης, απειλείται από την εξάπλωση της αμνησίας, της ασημαντότητας και την

αυξανόμενη ανικανότητα αμφισβήτησης του παρόντος και των θεσμών που υπάρχουν.” (Oμιλίες στην Ελλάδα).

Το έργο του Καστοριάδη έχει κάτι από ποίηση και γι αυτόν τον λογο κάτι από επανάσταση. Ο Καστοριάδης φιλοσοφεί εναντίον της συνολιστικής – ταυτιστικής λογικής. Ο Καστοριάδης γίνεται γλωσσολόγος, ψυχαναλυτής, μαθηματικός και όλα αυτά για να για σκεφθεί το άρρητο της γλώσσας, το άρρητο της ψυχής, το άρρητο των μαθηματικών.

“Το φαντασιακό για το οποίο ομιλώ δεν είναι εικόνα τινός. Είναι δημιουργία ex nihilo. Eίναι δημιουργία ακατάπαυστη μορφών και εικόνων, βάσει των οποίων και μόνο μπορεί να τεθεί θέμα τινός… Η ιστορία είναι ουσιαστικά ποίησις και όχι μιμητικό ποίημα. Είναι δημιουργία και γένεση οντολογική… Κάθε ανθρώπινο πράττειν είναι (βεβαιότατα) συνειδητό, αλλα κανένα ανθρώπινο πράττειν δεν θα μπορούσε να συνεχισθεί ούτε δευτερόλεπτο αν του επιβάλλαμε την απαίτηση μιας προηγούμενης εξαντλητικής γνώσης.” (Φαντασιακή θεσμιση της κοινωνίας)

Το πράττειν (βεβαιότατα!) γίνεται με όσους (μαρξιστικού τύπου) κοινωνικούς προσδιορισμούς επιθυμείτε. Όμως έχει και “μια εκλογή : είμαστε με τούτους και εναντίον εκείνων… και αυτά είναι σημαντικά για μας ενώ τα άλλα όχι… και έτσι φθάνουμε στο επαναστατικό πρόταγμα μιας κοινωνίας αυτόνομης, αυτοδιευθυνόμενης, αυτοθεσπιζόμενης.” (Το επαναστατικό πρόβλημα σήμερα)

Aν θα έπρεπε να διαλέξουμε μια λέξη για να εκφράσει, αυτή μόνη η λέξη, την σκέψη του Καστοριάδη, αυτή θα ήταν η λέξη κατανόηση (που ωριμάζει σε διαύγαση). Οι κοινωνικές σχέσεις δεν εξηγούνται, οι κοινωνικές σχέσεις κατανοούνται γράφει ήδη στα 22 του χρόνια (Πρώτες δοκιμές). Η συμπεριφορά των ανθρώπων κατανοείται, δεν εξηγείται. Η λέξη εξήγηση παραπέμπει σε σχέσεις αιτίου και αποτελέσματος, δηλαδή σε σχέσεις ενός κλειστού συστήματος που απλώς αναπαράγει επ άπειρον τον εαυτό του.

Σε ένα κλειστο σύστημα πειραματικού εργαστηρίου (αν δεν λάβουμε υπ οψιν τον χαοτικό λογισμό της κβαντοφυσικής!) όλα εξηγούνται επι τη βάσει των σχέσεων αιτίου και αιτιατού. Το Α οδηγεί στο Β και το Β οδηγεί στο Γ κ.ο.κ.. Η ανθρώπινη κοινωνία μη δυνάμενη να εγκλωβισθεί σε κανένα πειραματικό εργαστήριο καμιάς θεωρίας και κανενός δόγματος μένει ελεύθερη να αυτοθεσμισθεί ή να ετεροθεσμισθεί και καμία θεωρητική σύλληψη δεν μπορεί να προβλέψει το αν θα αυτοθεσμισθεί ή θα ετεροθεσμισθεί. Δεν υπάρχει στο τέλος – τέλος κανένα πανούργο σχέδιο της ιστορίας (αλλά και αν υπήρχε θα ήταν απορίας άξιον γιατί να υπάρχει, οπότε πάλι η απόπειρα εξήγησης θα κατέρρεε!).

Πώς να εξηγήσουμε την ιστορία και κυρίως πώς να εξηγήσουμε ένα μεγάλο έργο τέχνης ; “Το μεγάλο έργο τέχνης δεν συμμορφώνεται με κανόνες, αλλά θέτει νέους” (Χώροι του ανθρώπου) και ίσως σ αυτήν την πρόταση να περικλείεται το νήμα που ακολούθησε ο μεγάλος στοχαστής από την πολύ νεαρή ηλικία μέχρι τον Δεκέμβριο του 1997.

Ο Καστοριάδης θαύμαζε την αρχαία αθηναϊκή τραγωδία. Η τραγωδία μόνο σε μια πόλη δημοκρατική θα μπορούσε να ανθίσει γιατί μόνο μια δημοκρατία αναγνωρίζει την ύπαρξη περισσοτέρων της μιας απόψεων για το ίδιο πράγμα. Ο Καστοριάδης στην τραγωδία έβλεπε μια διαφορετική και συνάμα πολύ σπουδαία όψη της κατανόησης.

Στην Αντιγόνη στους τελευταίους στίχους ο χορός εγκωμιάζει το φρονείν. Η καταστροφή, όπως γνωρίζουμε, πραγματοποιείται γιατί και ο Κρέων και η Αντιγόνη γαντζώνονται ο καθένας στους λόγους του (στα δίκαια του), δίχως να ακούν τους λόγους του άλλου. “Η απόφαση του Κρέοντος είναι πολιτική απόφαση, παρμένη πάνω σε πολύ στέρεες βάσεις. Αλλα και οι πιο στέρεες πολιτικές βάσεις μπορεί να αποδειχθούν σαθρές…Τίποτα δεν μπορεί να εγγυηθεί εκ των προτέρων την ορθότητα μιας πράξης, ούτε η λογική!” (Χώροι του ανθρώπου)

Kαι αφού οι θεωρίες δεν είναι απλώς ανθρώπινες ερμηνείες των δεδομένων, αυτές οι δύο τελευταίες προτάσεις είναι η μεγάλη καστοριαδική παρακαταθήκη στο γύρισμα του αιώνα.

Κώστας Βέργος