Τι είναι η litost

Litost είναι μιά τσέχικη λέξη που δε μεταφράζεται σε άλλες γλώσσες. Δηλώνει ένα αίσθημα σαν τεντωμένη αρμόνικα, ένα αίσθημα που είναι σύνθεση πολλών άλλων αισθημάτων: της θλίψης, του οίκτου, των τύψεων και του παράπονου. Η πρώτη συλλαβή αυτής της λέξης, προφερμένη με έμφαση και για πολύ, ηχεί σαν το θρήνο ενός εγκαταλειμμένου σκυλιού.

Κάτω όμως από ορισμένες περιστάσεις, η λέξη litost έχει αντίθετα σημασία πολύ στενή, ιδιαίτερη, ακριβή και λεπτή σαν κοφτερό μαχαίρι. Ψάχνω μάταια να βρώ γι αυτήν τη λέξη κάποια αναλογία σε άλλες γλώσσες, αν και δεν το χωράει ο νους μου πώς χωρίς αυτήν μπορεί κανείς να καταλάβει την ανθρώπινη ψυχή. Θα φέρω ένα παράδειγμα: O φοιτητής κολυμπούσε με τη φοιτήτρια στο ποτάμι. Η κοπέλα ήταν αθλήτρια κι αυτός κολυμπούσε άσχημα. Δεν ήξερε να αναπνέει κάτω από το νερό, κολυμπούσε σιγά με το κεφάλι σπασμωδικά υψωμένο πάνω απ΄την επιφάνεια του νερού. Η κοπέλα τον αγαπούσε τρελά κι ήταν τόσο ευγενική που κολυμπούσε το ίδιο σιγά όπως αυτός. Αλλά όταν το κολύμπι πλησίαζε στο τέλος, θέλησε να εξοφλήσει γρήγορα το χρέος του αθλητικού της πόθου και τράβηξε με γρήγορες κινήσεις προς την άλλη ακτή. Ο φοιτητής προσπάθησε να κολυμπήσει κι αυτός γρήγορα κι ήπιε κάμποσο νερό. Ένοιωσε ταπεινωμένος, εκτεθειμένος μέσα στη σωματική του κατωτερότητα κι αισθάνθηκε εκείνη την ξεχωριστή θλίψη, που δεν είναι δυνατόν να την ονοματίσουμε αλλιώς από litost. Πέρασαν απ' το μυαλό του τα άρρωστα παιδικά του χρόνια, τα χωρίς άθληση και φίλους, κάτω από το γεμάτο φροντίδα μάτι της μητέρας, κι ένοιωσε απόγνωση γι τον εαυτό του και για τη ζωή του. Στο δρόμο που γυρνούσαν για την πόλη σώπαινε. Ήταν πληγωμένος και ταπεινωμένος και ποθούσε τρομερά να τη χτυπήσει. Τι έχεις, τον ρώτησε κι αυτός άρχισε ένα κατηγορητήριο, πως στην άλλη όχθη του ποταμού υπάρχουν τάχα ρουφήχτρες, πως της το είχε απαγορεύσει να κολυμπήσει εκεί, πως θα μπορούσε να πνιγεί- και τη χτύπησε στο πρόσωπο. Η κοπέλα άρχισε να κλαίει κι αυτός όταν είδε στο πρόσωπό της τα δάκρυα ένιωσε γι αυτήν οίκτο, την αγκάλιασε και το αίσθημα που ονομάσαμε litost τον πλημμύρισε όλον.

Ή μια άλλη εμπειρία από τα παιδικά χρόνια του φοιτητή: Έπαιρνε κάποτε ιδιαίτερα μαθήματα βιολιού. Δεν ήταν και τόσο ταλαντούχος κι ο καθηγητής μια μέρα που έπαιζε τον σταμάτησε με κρύα κι ανυπόφορη φωνή για να του επισημάνει τα λάθη του. Ένοιωσε ταπεινωμένος, ήθελε να κλάψει. Αλλά αντί να προσπαθήσει να παίξει πιό σωστά και να μην κάνει λάθη, αυτός άρχισε να κάνει λάθη επίτηδες, η φωνή του καθηγητή γινόταν πολύ πιο ανυπόφορη και κακιά κι αυτός βούλιαζε όλο και πιό βαθιά στην οδυνηρή litost του.

Τι είναι, λοιπόν litost;

Litost είναι μια οδυνηρή κατάσταση που ξυπνάει μέσα μας ύστερ΄από ΄να βλέμμα που ρίχνουμε στην ξεσκεπασμένη ξαφνικά αθλιότητά μας.

Ένα από τα συνηθισμένα φάρμακα για την προσωπική αθλιότητα είναι η αγάπη. Γιατί αυτός που αγαπιέται απόλυτα δεν μπορεί να είναι μίζερος. Όλες του οι ανεπάρκειες εξαγοράζονται απ΄το μαγικό βλέμμα της αγάπης, που μέσα της ακόμη και το μη αθλητικό κολύμπι με το κεφάλι σηκωμένο έξω απ΄το νερό γίνεται μαγευτικό.

Το απόλυτο της αγάπης είναι στην πραγματικότητα πόθος για μιαν απόλυτη ταύτιση: ποθούμε η γυναίκα που αγαπάμε να κολυμπάει το ίδιο σιγά και να μην έχει κανένα ιδιαίτερο παρελθόν που θα μπορούσε να το αναπολήσει με ευχαρίστηση. Αλλά απ΄τη στιγμή που η αυταπάτη της απόλυτης ταύτισης διαψευστεί (η κοπέλα θυμάται με ευχαρίστηση το παρελθόν της ή κολυμπάει γρήγορα) η αγάπη αποβαίνει αδιάκοπη πηγή αυτού του μεγάλου ψυχικού πόνου, που τον ονομάζουμε litost.

Αυτός που έχει βαθιά γνώση της καθολικής ατέλειας των ανθρώπων είναι και ανάλογα προετοιμασμένος απάναντι σε μια τέτοια οδύνη. Η ενατένιση της προσωπικής του αθλιότητας τού είναι κάτι το κοινό και χωρίς ενδιαφέρον. Η litost, λοιπόν, προσιδιάζει στην ηλικία της απειρίας. Είναι ένα από τα στολίδια της νεανικότητας.

Η litost δουλεύει σα δίχρονη μηχανή. Μετά τον ψυχικό πόνο ακολουθεί ο πόθος για εκδίκηση. Σκοπός της εκδίκησης είναι να κάνει τον άλλο σύντροφο να φανεί το ίδιο άθλιος. Ο άντρας, βέβαια, δεν ξέρει, να κολυμπάει, αλλά η γυναίκα μ' ένα χαστούκι που έφαγε κλαίει. Μπορούν λοιπόν τώρα να αισθάνονται ίσοι και να προχωρήσουν στο δρόμο της αγάπης τους.

Επειδή η εκδίκηση ποτέ δε μπορεί να προδώσει την αληθινή της αιτία (ο φοιτητής δεν μπορεί να πει στην κοπέλα πως την χτύπησε επειδή κολυμπούσε γρήγορα), πρέπει να βρει κάποια ψεύτικη αφορμή. Η litost, λοιπόν, ποτέ δεν ανακύπτει χωρίς το πάθος της υποκρισίας: Ο νεαρός δηλώνει πως κόντεψε να τρελαθεί απ' τη φρίκη σα σκέφτηκε πως μπορεί να πνιγεί η κοπέλα του, και σαν παιδί παίζει βιολί εσκεμμένα άσχημα παριστάνοντας τον απελπιστικά ατάλαντο.

Αυτό το κεφάλαιο κανονικά έπρεπε να ονομαστεί ''Ποιός είναι ο φοιτητής;'' Αλλά αφού ασχολείται με το αίσθημα που αποκαλώ litost θα 'ταν σα να υπονοούσε πως ο φοιτητής δεν είναι παρά σκέτη litost. Δεν είναι λοιπόν παράξενο που η αγαπημένη του φοιτήτρια στο τέλος τον παράτησε. Δεν είναι καθόλου ευχάριστο να τρώει κανείς ξύλο γιατί ξέρει να κολυμπάει.

Από το βιβλίο του Μίλαν Κούντερα ''ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΓΕΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΗΘΗΣ'' . Μετάφραση από τα τσέχικα ΑΝΤΡΕΑΣ ΤΣΑΚΑΛΗΣ και από τις εκδόσεις Οδυσσέας Ε.Π.Ε 1981. Πρώτη έκδοση 1982. Τίτλος πρωτότυπου : ΜILAN KUNDERA, ''Kniha Smichu A Zapomneni'', 1978.

 H φωτογραφία είναι από την περίφημη σκηνή στην οποία απεικονίζεται ο Γκότβαλτ μαζί με τον Κλεμέντις και  στην οποία ο προστατευτικός Κλεμέντις έβγαλε το γούνινό του σκούφο και τον έβαλε στο κεφάλι του Γκότβαλτ. Τέσσερα χρόνια μετά (τη φωτό) ο Κλεμέντις εκτελείται και ''αφαιρείται'' από τη φωτογραφία! από την οποία δε διασώζεται παρά μόνον ο σκούφος  (του Κλεμέντις !) στο κεφάλι του Γκότβαλτ. Μέ το συγκεκριμένο περιστατικό ξεκινά το παραπάνω εξαιρετικό βιβλίο του Μ.Κούντερα ,από το οποίο αντλήθηκε και η θεωρία της litost.